غار اسپهبد خورشید با شهرت جهانی، علاوه بر زیبائی های طبیعی از جاذبه های تاریخی شهرستان سوادكوه نیز به شمار می رود. که متأسفانه توسط بعضی از افراد غارتگر مورد تخریب قرار گرفته که جهت دست یابی به عتیقه جات بوده است . دراین مکان زیبا و دوست داشتنی با مناظره زیبای آن متاسفانه مورد بی توجه ای مسئولین و آثار ملی قرار گرفته است .

وقتی که از بالا به پائین نگاه می کنی می بینی که کارخانه های سنگ شکن و شن و ماسه با سرعت تمام در حال بهره برداری بی رویه و بدون نظارت مناظر و کوههای اطراف این طبیعت می باشند. و در این رابطه هیچکس از مسئولان در این زمینه لب به اعتراض نمی گشایندو حتی شائبه حمایت آنها از این عمل به نظر می رسد . از طرفی غارتگران میراث فرهنگی بدون هیچ گونه مزاحمتی هر روزه به کندو کاو در این آثار ملی می پردازند و در بسیاری از مواقع موفق به کشف آثار چندین هزار ساله باستانی می گردند و به علت عدم آگاهی از ارزش این آثار آنها را به بهای ناچیز به دلالان و غارتگران آثار باستانی می فروشند . مسئولان ما چرا حامی سرمایه های این منطقه نمی باشند با کدامین انگیزه قصد تخریب این سرمایه های ملی را دارند. چرا در مشکلات پیش آمده بر سر میدان امام تمامی مسئولان استانی و کشوری به حمایت از این آثار ملی پرداختند در حالی که در حال حاضر مسئولین نه تنها با این تخریب مخالفت نمی کنند بلکه با خرید شن و ماسه از این معدن و حمایت از آن در خلاف منافع ملی و استانی قدم بر می دارند . چرا ؟ ....

اما غار اسپهبد کجاست ؟ این غار در ارتفاعات حاشیه شرقی جاده سراسری سوادكوه و تنگه دوآب قرار دارد و در سال 1335 توسط غارشناسان كشف شد. عده ای از مورخین و محققین این اثر زیبائی طبیعی را با نام دژ افسانه ای می شناسد. آثار باستانی مكشوفه در این محل بیانگر این امر است كه اینجا احتمالا از مراكز مهم دفاعی و پناهگاه اسپهبدان مازندران بوده است.

داخل غار به صورت تالار ساده و تقریبا دایره شكلی است كه 75/19 متر طول و 25/14 متر عرض داشته و فاصله بین كف و سقف آن به 15 متر بالغ می گردد و از جمله طاق های مشهور جهان می باشد.

سنگهای غار دارای جنس املاح دار با رسوب سنگین و ریزشی است كه در حال حاضر قشری از خاك و شن روی آنها را پوشانده است. در جلو دهانه غار یك دیوار با ارتفاع ۱۱ متر با سنگ و ساروجی ضخیم و مستحكم از پائین چیده شده كه با قسمت پیشین ورودی غار مماس می گردد. این دیوار به منزله پایه و یا پیش بندی بوده كه شكاف طولانی زیر دهانه غار را پر كرده كه بروی آن آثار معماری بچشم می خورد.

از ابتدای دهانه غار راهروی باریكی شروع می شد كه تا آخر تالار امتداد داشت و در اطراف اتاقهای متعدد ساخته بودند. دو اتاق بزرگ در سمت راست و چند اتاق در سمت چپ همراه با بناهای انتهای غار كاربردهای گوناگون داشتند. سقف این ابنیه با چوب های جنگلی قطور تیركشی شده بود جالبترین قسمت غار اسپهبد خورشید بنا جانب چپ آن می باشد كه تقریبا سالم بوده و با دقت در آنها می توان به وضعیت معماری این دژ قدیمی دست یافت. راهرو میانی غار 115 سانتی عرض دارد و ابتدای پلكانی مشاهده می شود كه 7 پله با ار تفاع 27 سانتی متر در آن دیده می شود. پله ششم به یك پاگرد تبدیل شده كه با گردش به جانب چپ به داخل ابنیه فوقانی راه پیدا می كرد. این قسمت با دیواری از جنس ساروج بسیار مستحكم قالب گیری شده و در لبه یك پرتگاه هولناك قرار دارد. در قسمت پائین قوس دهانه از اره بندی با عرض 5/2 سانتی متر صورت گرفته و در كنار راهرو نیز یك طاق هلالی با ارتفاع و پهنای 80 سانتی متر مشاهده می شود. این آثار احتمالا مربوط دوران حكومت ساسانیان بر ایران می باشد.